مدار صفر درجه

رمان مدار صفر درجهٔ زنده یاد احمد محمود از رمان‌هایی است که به نیاز وضعیت کنونی جامعهٔ تشنه و در رکود ما برای آشنایی با جامعهٔ زنده و پر تلاش و تکاپو پاسخ می‌دهد و ایجاب می‌کند تا افراد با مطالعهٔ کتاب‌هایی از این نوع به دریافتی روشن و مستدل از حرکت اجتماعی در ابعاد مختلف و در حوزه‌های گوناگون فکری و روحی دست پیدا کنند. در این اثر درخشان هنری به باز نگری و روایت رویدادهای سال‌های ۳۲ تا ۵۷ آن سان عمیق نگریسته شده، گویی با افراد زنده‌‌ای ورای صفحات کتاب رودروئیم که در پیرامونمان هرگاه دقیق شویم حضورشان کاملاً برایمان ملموس است.

افراد مبارزی مثل مبارک خیاط طوری برایمان معرفی می‌شوند که حضور خالق اثر در بیان روحیاتشان و در سیر روند رویدادها مطلقا احساس نمی‌شود. این مطلب حاکی از چیره دستی و تبحر نویسنده می‌باشد که از کلی گویی و قهرمان پروری با پیشرفته‌ترین متد هنری در کل اثر آگاهانه پرهیز نموده. مبارزهٔ مبارک خیاط در متن مناسبات اجتماعی و رفتارهایش در عرصه زندگی خانوادگی آن سان طبیعی و ساده با همهٔ روحیات مثبت و منفی مبارزان آن دوره ترسیم می‌شود که در یافته می‌شود انسان‌های مبارز و مقاوم نیز دارای روحیات و خصال خوب و بد می‌باشند و قهرمان مطلق مفهومی جز در رویاها نمی‌تواند وجود داشته باشد. تئوری علمی نقد هنری به ما می‌آموزد در یک رمان موفق نمی‌بایست جامعه به صورت تک صدا معرفی شود. وقتی به عملکردهای افرادی چون باران و مبارک و مهراب و عطا و کندرو می‌نگریم به عیان ملاحضه می‌شود نویسنده در این اثر با حداکثر مراعات موازین هنری به مرزهای نوین و آموزنده‌‌ای در این عرصه دست یافته. هم چنین دربررسی روحیات مبارزان نسل پیشین که تجربهٔ شکست سال ۳۲ را دارند با مبارزان نسل نو مثل نامدار که آن سال‌ها را تجربه نکرده‌‌اند هم اثر کاملا بی‌عیب و نقص می‌باشد.

مش نوذر نموداری است از افرادی که اعتقادات محکم و پا بر جایی دارند ولی ظرفیت و توان مقاومت در عرصه‌های مبارزهٔ اجتماعی را ندارند به همین دلیل روحیات متلون و اعمال بعضا متضاد و متناقضی را از خود بروز می‌دهند که برای پی بردن به کنه علل روحیات و اعمالشان می‌بایست به ریشه یابی مسائل در سرکوب‌های وحشیانهٔ استبداد شاهی و پیامدهای ویرانگرش در هستی اجتماعی کشور پرداخت. با کمی دقت به پیرامون خود در این شرایط رکود و ایستایی بسیار از این موارد را می‌توان یافت. کار احمد محمود در بازنمایاندن این سان چهره‌‌ای در یک رمان بی‌نهایت شگرف و عمیق و آموزنده است. در حکایت رنج و درد و محرومیت مردم در پی کودتای ۲۸ مرداد و استقرار حکومت پلیسی رمان جاندارترین و ملموسترین صحنه‌ها را به نمایش می‌گذارد. از دلهره و ترس، از یاس و دلتنگی و از دلشوره‌های مردم و امیدشان آن چنان زنده سخن می‌گوید که خواننده با غم و حسرت و آرزوهای انسانی قهرمانان داستان به واقع یکی می‌شود و خود را جزئی از افراد مطروحه در رمان می‌یابد. در به تصویر کشیدن نقش زنان در جامعه به اوجی دست نیافتنی در یک اثر هنری بر می‌خوریم. مائده و آفاق با افکار ترقیخواهانه و شخصیت استخوان داری که دارند همه در این جامعه بوده‌‌اند و هستند در کنار کتایون و خاور و بی‌بی سلطنت و بلقیس با واپس گرایی فکری خاص زنانه اشان. با تعمق و تاملی به شخصیت مائده و منیژه دریافته می‌شود جامعه از وضعیت مرد سالاری می‌رود که به درآید و زنان نیز همراه و دوشادوش مردان در زندگی اجتماعی حضوری واقعی دارند و می‌روند تا هردم حضور و وجودشان را بیشتر از قبل تثبیت نمایند که رمان مدار صفر درجه به زیبایی و روشنی این روند را به تصویر می‌کشد. عناصر میرنده در یک جامعهٔ متحول همواره تا سر حد نهایت مقاومت می‌نمایند تا مرگ تاریخی خود را به دلیل حفظ امتیازات نا عادلانهٔ خود به عقب اندازند. ارتجاع در عرصهٔ فرهنگ و سوء رفتار مردم از این منظر معنا و مفهوم می‌یابد. باورها و عملکردهای مش دوشنبه، بی‌بی سلطنت و بلقیس در این چارچوب می‌گنجد بر این اساس و با این تحلیل و برداشت می‌توان به دریافتی منطقی از اعمال آن چنانی افراد رسید که تحت تاثیر تبلیغات پوسیده و کهنهٔ واپس گرایان در طول تاریخ بوده‌‌اند و خود نیز به سهم خویشتن ناآگاهانه به باز تولید افکار و معتقدات ما قبل تاریخ می‌پردازند. حاج آقا عطار با منزه طلبی ریا کارانهٔ خود در حیطه مسائل اخلاقی و فکری و درک درست و هوشمندانه منافع طبقاتی خویش که همین حقیقت انگیزه واقعی‌‌اش در موضع گیری سیاسی و اعتقادی می‌باشد نمودار گرایش اجتماعی طیف وسیعی از بازاریانی است که بر مبنای منافع طبقاتی و تاریخی خود که باسیاست‌های شاهی در تعارض بود علیه شاه و دار و دسته‌‌اش جبهه گیری می‌نمایند. یارولی و شهروز در عرصه‌‌ای دیگر با الگوهای فکری متفاوت از امثال حاج اقا عطار ولی نهایتا هم سو با وی از منافع شخصی و تجاری خود دفاع می‌نمایند. در ترسیم شخصیت‌های تمامی افراد و علل حرکات و مواضع فکری و سیاسی و رویکردهای نظری رمان کاملا با دیدی علمی و جامع به موشکافی مطلب می‌پردازد. بدون آن که نه تنها از الگوهای هنری عدول کند بلکه با نوآوری و خلاقیت نویسنده خود این مرزهای هنری در این کتاب شکوفا‌تر نیز می‌شود.

به همین خاطر استخوان بندی رئالیسمی که احمد محمود در این رمان آن را پی می‌ریزد بر خلاف آثار چند دهه پیش نویسندگانی که رئالیسم آن‌ها تک خطی و یک بعدی می‌بود، چند وجهی و در ابعاد مختلف هنری پی ریزی و شکل گیری شده که بسی کار پر ارج و ستودنی است ودقیقا حسن کار در این جاست. ما به همین خاطر با یک رمان خوب و به یاد ماندنی و اثری دلنشین که سالیان درازی در بین ما خواهد ماند رو بروایم.